تبيين فيزيكي گردش سيارات در آسمان و توضيح آنكه افلاك در كجاي آسمان قرار دارند
از پرسش هاي اصلي نجوم پيشينيان است. از جملۀ آثاري كه در آنها تلاش مي شد تا به
اين پرسش پاسخ داده شود آثار هيئت دوران اسلامي است. نظر نويسندگان اين آثار در
« منشورات » و نظريۀ « عنصر پنجم » اين باره ريشه در دو نظريه دارد: نظريۀ ارسطو در بارۀ
بطلميوس. نظريۀ عنصر پنجم ارسطو بر اين اساس است كه مادۀ تشكيل دهندۀ اجرام
آسماني، اجرام بالاي فلك ماه، با عناصر چهارگانه اي كه در عالم كون و فساد هستند،
« عنصر پنجم » يعني خاك و آب و هوا و آتش، متفاوت است و چيزي است كه او آن را
ناميده است. علاوه بر اين چون در جهان خلأ قابل تصور نيست تمام آسمان پوشيده از اين
عنصر است. اين عنصر مبدأ حركت مستدير است و بنا بر خاصيت عناصر حركت آن
همواره يكنواخت است. اما به نظر چنين نمي رسد و اجرام آسماني در دوره هاي مختلف
حركات متفاوتي دارند، از اين رو براي توضيح بساطت آن بايد وجود عامل هاي محرك
متعدد را پذيرفت و اين موجد نظريۀ افلاك است. بطلميوس نيز در توجيه نظامي كه براي
جهان آورده در الاقتصاص در بارۀ محل افلاك و چگونگي گردش آنها سخن گفته است.
پرداختن دانشمندان مسلمان به اين موضوعات در كتاب هاي هيئت نشاني از ادامۀ تلاش
براي توضيح اين موضوعات است. در اين مقاله تلاش شده است با بررسي آراي ارسطو و
بطلميوس و فيلسوفان و منجمان مسلمان پاسخ هاي موجود در بارۀ فلك، چيستي آن و
چگونگي حركت سيارات در آن، بررسي شود.
توصيفگر فارسي
ارسطو , بطلميوس , ابن سينا , ابن هيثم , عبدالجبار خرقي , هيئت , فلك , اثير , منشورات
